Muhakkak
H. 1424-1434 / M. 2003-2013
Gıyaseddin Baysungur
Hattat
Birth Date
H. 0799 M. 1397
Death Date
H. 0837 M. 1434
Birth Place
Herat
Grave Place
Herat
Photos
About Artist
Islamic Encyclopedia
Ali Alparslan
Baysunghur, son of Shahruh Mirza and grandson of Timur, was born in Herat on September 15, 1397 (21 Zilhijja 799). His mother is Gawhar Shad Khatun. At the age of eighteen, he began to engage in state affairs as the general governor of his father's ruled cities of Tus, Nishabur, and Esterabad. In 1417, he was deemed the heir apparent due to his service alongside his father in the Diwan Ali Amir, where state affairs were conducted. Some contend that he was not a member of the council but rather the president (EIr. IV, 6). After the death of Kara Yusuf in 1421, Baysunghur briefly served as the governor of Tabriz, but he returned to Herat to be with his parents. When he did not participate in his father's expeditions, he managed the state's central affairs with broad authority on his behalf. In his father's wars with the Turkmens in 1421 and 1429, as well as with the Uzbeks in 1427, Baysunghur participated in numerous expeditions and displayed valor.
Baysunghur's interest in literature and the arts is well known. In fact, he made his library in Herat a center of art during his lifetime, and although he was the general governor of Tus, Nishabur, and Esterabad in 1431, he remained in Herat due to the allure of the Timurids' cultural and artistic life in the area.
Ghiyath ud-din Baysunghur composed poetry in the Turkish, Persian, and Arabic languages. It is rumored that Baysunghur, who met with poets and sufis, composed 500,000 couplets of poetry before abandoning this occupation after collecting 120,000 couplets. Baysunghur, an admirer of the renowned poet Amir Khusrau al-Dahlawi, who recited Persian poetry in India, was fluent in Persian. According to the introduction to Ferdowsi's Shahnameh, in 1430 he compared his various copies to create a type of critical copy. Zaki Walidi stated that Baysunghur wrote the introduction to Baysunghuri Shahnameh, which is registered in the Gulistan Palace Library in Tehran (no. 6) and consists of 346 pages and twenty-one miniatures written in nasta'liq script, and that he was the first to describe the history of Shahnameh. However, Nöldeke does not consider this as possible and says that the critical copy was made by others and the entrance part was copied from an old introduction (see İA, II, 429). Iranian scholar Muhammed Qazwini also states that there is not enough evidence in this regard, in line with the above view (see Rypka, p. 157, note 77).
Baysunghur devoted himself to art upon his return from the Azerbaijan expedition. His father undoubtedly contributed to making Herat a cultural and artistic center. However Baysunghur accelerated and progressed these artistic movements. In 1421, upon his return from the war with the Turkmens in Azerbaijan, he brought the renowned nastaliq calligrapher of the time, Mirza Ja'far Tabrizi, to Herat and appointed him as the director of his library. Later, under his administration, the invited artists transformed Baysunghur's private library into an art center. Although Shiraz and Isfahan, where Baysunghur's brother Ibrahim served as governor, were important art centers, the fact that some artists moved to Herat diminished their significance.
According to the information provided by the sources, approximately forty artists, including the period's most renowned calligraphers, muralists, illuminators, and bookbinders, created their priceless works and founded the Herat school of art. This institution was given the name "Baysunghur Art Academy" by art historian Binyon. After arriving in Herat, Ja'far Tabrizi, the library manager, and the majority of the artists with him adopted the moniker "Baysunghuri" due to their attachment to Baysunghur.
Manaqib-i Hunarwaran provides the names of twenty-seven individuals who work in this location (pp. 28-31). At that time, calligraphy was still in its developmental stages. Muhammad Amin b. Danishmand, Mahmud Sultani, and Aziz b. Muhammad contributed to the growth of Iranian writing. While Ja'far Tabrizi, Shamsuddin Muhammed ben Husam al-Harawi (Shams-i Baysunghuri), Pir Husain Katib, and Abdur-Rahman Katib were members of the Baysunghur Art Academy. The first of these includes the well-known Baysunghuri Shahnameh (838/1435) and Gulistan (830/1427), the second is known as Shamsuddin Sultani, Haju Kirmani's Huma vu Humayûn (831/1428), and Divan- Husrev-i Dahlawi (820/1417) copied Diwan-i Hafiz, which is still on display at the Museum of Turkish and Islamic Arts in Istanbul. The library's muralists were also responsible for making miniatures of the written works. Giyathuddin Nakkash painted Huma vu Humayûn, while Mawlana Khalil (Amir Khalil) or Khalil-i Baysunghuri painted the aforementioned shahnameh. In addition to Sayyid Ahmed Nakkash and Hajj Ali Musawir, both of whom were from Tabriz, Ustad Waliyuddin, Simi-i Nishaburi, and Sayfuddin Nakkash were renowned illuminators and miniaturists of the time. During the reign of Baysunghur, the craft of bookbinding also advanced significantly. Qiwamuddin-i Tabrizi was the first to introduce the technique of embossed binding. Today, the Herat style is still prevalent in Turkish illumination, miniature, and binding.
Baysunghur, who elevated the fine arts to prominence in a short period of time, was the most talented and accomplished representative of the Yaqut al-Musta'simi school, which continues to have an impact on the Iranian field. Shamsuddin Muhammed b. Husam al-Harawi taught him the six calligraphic styles. Since Harawi had taught him, he appended the title Baysunghuri to his name in his signatures as a sign of respect. A couple of meters-long inscription that Baysunghur wrote when he was twenty years old is located in the southern iwan of the Gawhar Shad Mosque, one of the finest examples of Turkish-Iranian architecture, which his mother built in Mashhad in 1430. The large mushaf he wrote using his own calligraphy is one of his most important works. During the time of the Safavids, its pages were torn out and presented as gifts to the state's notables. This work was carried out in front of the army on expeditions for a long time. Five or six pages that have survived to the present are still on display in the libraries of Mashhad and Tehran.
Baysunghur was exceptionally courageous, sociable, kind, just in his judgments, and charitable towards the poor and orphans. Due to excessive drinking, he became ill and died at the age of 37 on 7 Jamazi'al Akhir 837 (19 January 1434) in the Bagh-e Safed Palace near Herat. Only the deaths of his father, Shah Rukh, Husayn Bayqara, and Ali-Shir Nava'i rivaled the magnitude of the mourning for his passing. He was interred in the madrasah constructed in his mother's honor. The tomb's current condition is unknown, as the old city was severely damaged in the 1980s.
After Baysunghur, his sons Ala al-Dawla and Babur Mirza continued his work in Herat, but they were unable to match the period's nobility and beauty.
İslam Ansiklopedisi Ali Alparslan
Şâhruh Mirza’nın oğlu ve Timur’un torunu olan Baysungur, 21 Zilhicce 799’da (15 Eylül 1397) Herat’ta doğdu. Annesi Gevher Şad Hatun’dur. Daha on sekiz yaşındayken babasının hâkimiyeti altında bulunan Tûs, Nîşâbur ve Esterâbâd şehirlerinin genel valisi olarak devlet işleriyle meşgul olmaya başladı. 1417’de devlet işlerinin yürütüldüğü Dîvân-ı Âlî-i Emîrî’de babasının yanında görev yaptığı için fiilen veliaht sayıldı. Onun burada divan üyesi olmayıp başkan olduğunu ileri sürenler de vardır (EIr., IV, 6). Baysungur Kara Yûsuf’un ölümü üzerine 1421’de bir müddet Tebriz valiliğinde bulunduysa da anne ve babasının yanında kalmayı tercih ettiğinden Herat’a döndü. Babasının seferlerine iştirak etmediği zaman geniş yetkilerle onun adına merkezde devlet işlerini yönetti. Ayrıca çeşitli seferlere de katılan Baysungur babasının 1421 ve 1429’da Türkmenler ile, 1427’de de Özbekler ile yaptığı savaşlarda kahramanlıklar gösterdi.
Baysungur edebiyat ve güzel sanatlara olan ilgisiyle tanınmıştır. Nitekim Herat’taki kütüphanesini zamanının bir sanat merkezi haline getirmiş ve 1431’de Tûs, Nîşâbur ve Esterâbâd’a genel vali olmasına rağmen Timurlular’ın Herat’ta ortaya koymuş olduğu kültür ve sanat hayatının çekiciliği yüzünden buradan pek ayrılmamıştır.
Gıyâseddin Baysungur üç dilde (Türkçe, Farsça ve Arapça) şiir yazmıştır. Şairlerle ve tasavvuf ehliyle oturup kalkan ve onlarla görüşen Baysungur’un 500.000 beyit tutarında şiir söylediği, bunlardan 120.000’ini topladıktan sonra bu işten vazgeçtiği rivayet edilir. Hint’te Farsça şiir söyleyen ünlü şair Emîr Hüsrev-i Dihlevî’ye hayran olan Baysungur Farsça’yı çok iyi biliyordu. Firdevsî’nin Şehnâme’sinin giriş kısmından anlaşıldığına göre muhtelif nüshalarını karşılaştırarak 1430’da bir çeşit tenkitli nüshasını hazırlatmıştır. Zeki Velidi, halen Tahran’da Gülistan Sarayı Kütüphanesi’nde kayıtlı bulunan (nr. 6) ve nesta‘lik yazı ile yazılmış 346 sayfa ve yirmi bir minyatürden ibaret olan Baysungurî Şehnâme adındaki bu eserin giriş kısmının Baysungur tarafından yazıldığını ve şehnâmeciliğin tarihini ilk defa onun incelediğini kaydetmektedir; ancak Nöldeke buna ihtimal vermeyerek tenkitli nüshanın başkaları tarafından yapılmış ve giriş kısmının da eski bir girişten istinsah edilmiş olduğunu söyler (bk. İA, II, 429). İranlı bilgin Muhammed Kazvînî de yukarıdaki görüşe yakın olarak bu hususta elde yeterli delil bulunmadığını belirtir (bk. Rypka, s. 157, not 77).
Baysungur Azerbaycan’daki seferden dönüşünde kendini sanat işlerine vakfetti. Şüphesiz Herat’ın kültür ve sanat merkezi olmasında babasının da rolü vardı. Yalnız Baysungur bu sanat hareketlerini hızlandırdı ve ileri götürdü. 1421’de Azerbaycan’da Türkmenlerle yapılan savaş dönüşü Tebriz’den beraberinde o devrin ünlü nesta‘lik hattatı Mirza Ca‘fer-i Tebrîzî’yi Herat’a getirerek kütüphanesine müdür tayin etti. Daha sonra davet edilen sanatkârlar da onun idaresi altında Baysungur’un özel kütüphanesini bir sanat merkezi haline getirdiler. Bu tarihlerde Baysungur’un kardeşi İbrâhim’in vali bulunduğu Şiraz ve İsfahan da sanat bakımından önemli birer merkez olmalarına rağmen buralardaki bazı sanatkârların da Herat’a gitmesi bu iki şehrin önemini azaltmıştı.
Kaynakların verdiği bilgiye göre Herat’ta devrin en seçkin hattat, nakkaş, müzehhip ve mücellitlerinden meydana gelen kırk kadar sanatkâr bugün paha biçilmez derecede kıymetli eserlerini hazırlayarak Herat sanat ekolünü kurdular. Sanat tarihçisi Binyon bu ekolü “Baysungur Sanat Akademisi” olarak adlandırmıştır. Baysungur’a bağlı olmaları dolayısıyla kütüphane müdürü Ca‘fer-i Tebrîzî ve yanındaki sanatkârların çoğu Herat’a geldikten sonra “Baysungurî” nisbesini kullanmışlardır.
Menâkıb-ı Hünerverân burada çalışan yirmi yedi kişinin adlarını verir (s. 28-31). Bu tarihte hat sanatı henüz gelişme durumundaydı. Devrine göre dikkati çeken aklâm-ı sitte* hattatlarından Muhammed Emîn b. Dânişmend, Mahmud Sultânî ve Azîz b. Muhammed yazının İran sahasında gelişmesine yardımcı olmuşlardır. Kaideleri yeni belirmeye başlayan nesta‘lik yazıda isim yapan hattatlardan Ca‘fer-i Tebrîzî, Şemseddin Muhammed b. Hüsâm el-Herevî (Şems-i Baysungurî), Pîr Hüseyin Kâtib, Abdurrahman Kâtib de yukarıdakiler gibi Baysungur Sanat Akademisi’nin üyeleri arasındaydı. Bunlardan birincisi ünlü Baysungurî Şehnâme’yi (838/1435) ve Gülistân’ı (830/1427), Şemseddin Sultânî olarak bilinen ikincisi de Hâcû-yi Kirmânî’nin Hümâ vü Hümâyûn (831/1428) adlı eserini ve ayrıca Dîvân-ı Hüsrev-i Dihlevî (820/1417) ile halen İstanbul’da Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’nde bulunan Dîvân-ı Hâfıẓ’ı istinsah etmişlerdir. Kütüphanede çalışan nakkaşlar da yazılan eserlerin minyatürlerini yapmakla görevli idi. Mevlânâ Halîl (Emîr Halîl) veya Halîl-i Baysungurî olarak bilinen minyatürcü adı geçen şehnâmeyi, Gıyâseddin Nakkaş ise Hümâ vü Hümâyûn’u resimlendirmişlerdi. Ayrıca yine Tebriz’den gelen Seyyid Ahmed Nakkaş ile Hacı Ali Musavvir dışında Üstad Veliyyüddin, Sîmî-i Nîşâbûrî ve Seyfeddin Nakkaş da o devrin tanınmış müzehhip ve minyatürcüleri arasındaydı. Cilt sanatı da Baysungur zamanında dikkate değer bir gelişme gösterdi. Kıvâmüddîn-i Tebrîzî ilk olarak kabartma cilt yapma sanatını getirdi. Bugün de Türkiye’de tezhip, minyatür ve ciltte Herat üslûbu revaçtadır.
Kısa bir süre içinde güzel sanatları zirveye ulaştıran Baysungur, İran sahasında henüz tesirini sürdüren Yâkut el-Müsta‘sımî ekolünün en mâhir ve en usta temsilcisiydi. Aklâm-ı sitteyi Şemseddin Muhammed b. Hüsâm el-Herevî’den öğrendi. Herevî ona ders verdiği için imzalarında iftihar makamında olmak üzere isminden sonra Baysungurî nisbesini kullanırdı. Baysungur’un bugün Türkistan’da özel ellerde bulunan bazı levhalarından başka kitâbe olarak en meşhur eseri, Meşhed’de annesinin 1430’da yaptırdığı ve Türk-İran mimarisinin şaheserlerinden olan Gevher Şad Camii’nin (Mescid-i Gevher Şâd) güney eyvanı üstüne yirmi yaşındayken yazdığı metrelerce uzunluğundaki yazılarıdır. Önemli bir eseri de muhakkak hattıyla yazdığı büyük boydaki mushaftır. Bu eser, uzun müddet seferlerde ordunun önünde taşınmış, Safevîler zamanında sayfaları koparılarak devletin ileri gelenlerine hediye olarak verilmiştir. Günümüze intikal eden beş altı sayfası Meşhed ve Tahran kütüphanelerinde teşhirde bulunmaktadır.
Baysungur son derece cesur, hoşsohbet, nazik, hükümlerinde âdil, fakir ve yetimlere karşı müşfik bir kişi idi. Fazla içki yüzünden hastalanarak otuz yedi yaşında 7 Cemâziyelâhir 837’de (19 Ocak 1434) Herat civarında Bâğ-ı Sefîd Sarayı’nda vefat etti. Ölümü üzerine tutulan matemin azameti ancak babası Şâhruh, Hüseyin Baykara ve Ali Şîr Nevâî’nin vefatında görülmüştür. Cenazesi annesi adına yapılan medresede defnedildi. 1980’deki çarpışmalarda eski şehir çok zarar gördüğü için mezarın bugünkü durumu belli değildir.
Baysungur’dan sonra Herat’ta oğulları Alâüddevle ile Bâbür Mirza onun yolunda yürümüşlerse de o döneme ait eserlerdeki asalet ve güzelliğe bir daha ulaşılamamıştır.
BİBLİYOGRAFYA
Kummî, Gülistân-ı Hüner, nâşirin önsözü, s. 19, 37, 38, 39, ayrıca bk. s. 27, 28, 30, 59.
Âlî, Menâkıb-ı Hünerverân, s. 28-31, 141-142.
Habîb, Hat ve Hattâtân, İstanbul 1306, s. 60-61.
Browne, LHP, III, 108, 366, 380, 385-387, 395-396, 400, 424, 427, 438, 453, 473, 499-501.
Abdülmuhammed Alizâde Îrânî, Peydâyiş-i Ḫaṭṭ u Ḫaṭṭâṭân, Kahire 1345, s. 142-144.
Beyânî, Ḫoşnüvîsân, II, 312.
L. Binyon – J. V. S. Wilkinson – B. Gray, Persian Miniature Painting, London 1933, s. 50-59, 68-71.
A. U. Poppe, A Survey of Persian Art, Oxford 1939, V, 888-911.
Rypka, HIL, s. 157, not 77.
Habîbullah Fezâilî, Aṭlas-ı Ḫaṭ, İsfahan 1391, s. 206, 324, 456, 458.
Hüseyin Nahcivânî, “Târîḫ-i Peydâyiş-i Ḳurʾân-ı Büzürg be-Ḫaṭṭ-ı Zîbây-ı Bâysungur”, Neşriyye-i Dânişgede-i Edebiyyât ve ʿUlûm-i İnsânî, IV, Tebriz 1337, s. 329-331.
Zeki Velidi Togan, “Büyük Türk Hükümdarı Şahruh”, TDED, III/3-4 (1949), s. 528-537.
a.mlf., “Baysungur”, İA, II, 428-430.
a.mlf., “Herat”, a.e., V/1, s. 435-436.
M. Kemal Özergin, “Temirlü Sanatına Ait Eski Bir Belge: Tebrizli Ca’fer’in Bir Arzı”, STY, VI (1974-75), s. 474-476.
H. R. Roemer, “Bāysonḡor”, EIr., IV, 6-9.
Dj. Khaleqhi Motlagh, “Bāysonḡorī Šāh-nāma”, a.e., IV, 9-10.