Mustafa Râkım Efendi

Ketebe.org İsmail Orman

Sanatında olduğu gibi, hayatında da son derece titiz olmakla beraber, hırçın bir tabiata sahip olduğu nakledilen Mustafa Râkım Efendi’nin evsâfına dâir, kendisini yakından tanıma şansına nâil olan Keçecizâde İzzet Molla şu beyiti kaleme almıştır:

Mustafa Râkım Efendi kim sezâ her vech ile

Hem latîf ü pâk-meşreb hem zarif ü nükte-dân

Mustafa Râkım Efendi, bilhassa sülüs celîsinde eslâfı, mu’asırı ve ahlâfı içinde misli bulunmayan bir üstâd-ı âli-şân idi. Uzun müddet eslâfın yazılarını inceleyerek, emsalsiz melekeleri sâyesinde, harflerin duruş ve zarâfetleri ile daha ilk bakışta kendini gösterdiği üslûbunu oluşturmuştur. Bazı uzmanlar, özellikle ağabeyinin ve Hâfız Osman’ın sülüslerinden ilham alıp bunları büyüterek kendi üslûbunu te’sis ettiğini söylemektedir. Ancak gerçek olan şudur ki, bugün dahi hâkim olan bu üslûbu oluşturmasında mâhir bir ressam oluşunun etkisi büyüktür. Ressamlığının etkisini ise özellikle istif, terkib ve kompozisyonlarındaki ahenkte görmek mümkündür.

Gelmiş geçmiş hiçbir hattat, onun yazılarındaki zarâfete erişebilmiş değildir. Nitekim Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin, “ne kadar cehd olunsa yazıda Râkım’ın derecesine varmanın mümkün olamıyacağını” söylediğini, tilmizlerinden Muhsinzâde Abdullah Efendi’nin ifâdâtından olarak İbnülemin nakletmektedir. Son dönemin meşhur hattatlarından Sâmî Efendi ise bir mecliste kendisini, “Efendim Râkım Efendi’yi geçtiniz!” sözleriyle taltif etmek isteyen bir zâta, “Râkım geçilmez!. Kim onu geçmek isterse geri döner!” diye mukabele ederek, Mustafa Râkım’ın hat san‘atındaki müstesnâ yerini tescil etmiştir. Öte yandan Keçecizade İzzet Molla, o’nun celîdeki mahâretini,

Hattı ol mihr-i celîdir kim sipihr-i safhaya

Mislini bir kimse yazmış yok meğer şâh-ı zamân

beyti ile zarifâne imâ ederken, tilmizi olan Sultân Mahmud’u da hulûskârâne senâ etmiştir.

Mustafa Râkım’ın hat san‘atındaki en önemli başarılarından bir diğeri ise, hiç şüphesiz tuğralarıdır. Kendi te’sis etmiş olduğu üslub çerçevesinde tuğra terkibini ıslâh ile eski hantal ve karışık görüntüsünden kurtaran Râkım Efendi, son döneme kadar kullanılacak olan tuğra formunu te’sis etmiştir. Bu husustaki başarısı âsârı ile sâbit olmakla beraber, daha fazla ma’lumât almak isteyenler Süleyman Berk’in yapmış olduğu çalışmaya bakabilirler.

Meçhul bir şa’ir ise bu hususu şu beyitle tasdik etmiştir:

Tuğra-keşlikde dahi tarz-ı nevin ihdâs ile

Sikke değişdirtdi ol, Sultan-ı Mahmud-haslete

Mustafa Râkım Efendi’nin bugün müze ve özel koleksiyonları süsleyen nice kıt‘a, hilye ve sâ’ir âsârı bulunmaktadır. Bunların yanısıra Sultan Selîm Hân-ı Sâlis’in vâlidesi Nakş-ı Dil Vâlide Sultan’ın Fâtih’teki türbesindeki İnsân Sûresi’ni hâvi yazı kuşağı ile sâ’ir kitâbeler ve Tophâne’deki Nusretiye Cami’nin iç taraflarına celî sülüs ile yazdığı Nebe Suresi’ni hâvi kuşaklar hüsn-i hattaki kudretini ispâta kâfidir. Öte yandan Sicill-i Osmâni’de(c.2, s.366), “Nusretiyye Cami’nin yazılarını tamamlayamadan vefat etmeğle şâkirdi Şâkir – Mehmed Şâkir Recâî – Efendi tamamladı.” denmektedir.

İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde nesih ile kaleme aldığı Hâdikatü'l-cevâmî nüshâsı bulunan Rakım Efendi, ağabeyininki ile birlikte, Eyüp Cami yanında ricâlden Reşîd Efendi ile bugün Vakıflar Türk İnşaat ve Sanat Eserleri Müzesi’nde bulunan Mustafa Ağa(1221/1806) ve Mehmed Münif Efendi(1227/1812)’ye ait mezartaşı kitâbelerini de kaleme almıştır.

Her ilmiye mensubu gibi ta’lik yazıya vakıf olduğu anlaşılan Mustafa Rakım Efendi’nin üstâdının kim olduğu bilinmemektedir. Ancak Muhsinzâde Abdullah Bey’in nakletdiği vak’a, bu husuta kendi kendinin hocası olduğunu düşündürmektedir. Hikaye edilen olayda Râkım, zamanın önde gelen ta’lik hattatlarından Yesârîzâde Mustafa İzzet Efendi’den, Kuruçeşme’deki yalısının civârında yaptırdığı çeşme için ta’lik bir kitâbe yazmasını istemiş, o da va’detmişse de bir türlü yazmamış. Yazıyı sordukça henüz ikmâl edilmediği cevâbını alan Rakım, tabiatındaki hırçınlığa istinaden, Yesârîzâde gibi dâ’imâ meşgûl olmadığı hâlde çeşmenin ta’lik kitâbesini bizzât yazmış ve İmâd kadar ta’lik yazı yazmağa kādir olduğunu göstermiş imiş.

İbnülemin, “üstâd-ı merhûmun, dâ’imâ ta’lik ile meşgûl olmadığı hâlde İmâd kadar yazmağa kādir olduğuna ceffe’lkalem hükmetmenin doğru olmadığını” beyan etmekteyse de, ta’lik ile kaleme aldığı müte’addit levhâlar ile, Üsküdar Karacaahmet’de, Miskinler Tekkesi olarak bilinen yapının bünyesinde iken hâlen bağımsız durumda olan Hâfız İsâ Ağa Çeşmesi’nin(1811) ve Soğukçeşme’deki Seyyid Ömer Ağa Çeşmesi’nin(1815) inşâ kitâbeleri ta’likte de mahir olduğuna delalet etmektedir. Ayrıca ağabeyi İsmâ’il Zühdî Efendi’nin ayak şahidesini de ta’lik ile yazmıştır.Mustafa Râkım Efendi’nin en meşhur öğrencisi, ömrü boyunca sohbetinde bulunduğu ve iltifatına nâ’il olduğu Sultan II. Mahmud’dur. Son derece başarılı bir hattat olan Sultan Mahmud’un bazı yazılarının, onun kalem-i tashihinden geçtiği iddia edilmekte, örnek olarak da Ayasofya Cami’nde bulunan Sultan Mahmud imzalı büyük levhâ gösterilmektedir.

O’nun dışında evlatlığı Mehmed Hâşim Efendi, Mehmed Şâkir Recâî Efendi ve Seyyid Mehmed Tâhir Efendi gibi değerli hattatlar yetiştirmiş olan Mustafa Rakım’ın kimlikleri meçhul olan Ahmed Bedi’î Efendi, Alî Fevzî Efendi ve Şeyh Mustafa Ferid Efendi’ye de icâzet vermiş olduğu bilinmektedir. Hat san‘atındaki müstesna mevki’ne rağmen son derece az hattat yetiştirmiş olmasını, mizacındaki titizliği, öğrenci seçiminde de göstermiş olmasına bağlayabiliriz.

İbnü’l-Emin Mahmud Kemal İnal, Son Hattatlar İbnülemin Mahmud Kemal İnal

Râkım’ı yakından tanıyan Keçecizâde, onun yalnız hattat değil, “behredâr-ı şi’ir ü inşâ” ve “sunûf-ı fazl ile” mevsûf bir merd-i bî-hemtâ olduğunu da ilâm ediyor. O zemanlar da hem okur, hem yazar âdemler ma’dud, ba-husus medreseden yetişen hocalarla hattatlar içinde – ifâde-i merâm edecek derecede – düzgün yazanlar mahdûd olduğu içün “okur yazar tâbirinin zât-ı pâkine münhâsır” olduğunu söyliyerek merhûmun fezâ’iline tercemân oluyor. Hattatlar hakkında – haklı-haksız – irâd olunan “bütün hattatlar câhildir!” kāziyyesine uygun düşmediğini anlatıyor.

Hattat ve ressam Yenişehr-i Fenarî Hüseyin Hâşim Bey Osmânlı Ressamlar Cem’iyyeti Gazetesi’nde şöyle diyor:

Mustafa Râkım Efendi gâyet güzel sülüs ve nesih yazıları yazdığı gibi ta’lik de yazmışdır. Ta’lik yazıları, sülüsdeki iktidâr-ı fevk-aladesinin kuvvetile vücûde gelmiş âsâr ise de kāvâ’id-i mahsusâsına kemâlile tevâfuk eylediğinden cidden nazar-rübâdır. Bu kadar meziyyâtından başka bir de figürist ressam olması, kendine hakîkāten bir şeref-i diğer bahşeder... Hutut-ı mütenevvi’ada vâsıl-ı mertebe-i infirâd olan üstâd-ı mübeccelin Fâtih Cami’ civârındaki selâtin türbelerinin mahâl-i muhtelefesinde mahkûk olan ve yalnız türbeler içün değil, memleketimiz içün müzeyyinâtdan ad’olunmağa şâyân bulunan o hutut-ı ber güzîdesine kerâmât-ı kalemiyyedir denilse mübâlağa edilmiş olmaz. Hele Fâtih Caddesi üzerindeki büyük türbe ile Tophâne’de Cami’-i Nusret’in iç taraflarına celî hatt-ı sülüs ile yazdığı adimü’n-nâzir kuşaklar, o binalar içün muhâlled birer nıtâk-ı mefhâretdir.

Hazret-i üstâdın kâğad üstündeki yazılarının – san’at ve hüsn-i hat itibarile – en kıymetli olarak tersim ve terkim etdiği bir hilye-i şerîfe vardır ki, maddî kıymeti takdir edilemiyecek derecede dil-rübâ bir nüshâ-i yektâdır. Evkāf-ı İslâmiyye Müzesi’ni te’sis etmek içün cami’leri, mescitleri, türbeleri ve sâ’ir binaları tedkîk ederek çalınmağa, satılmağa marûz olan nefîs ve nâdir eserleri toplayub niçe ta’n ve ta’arruza hedef olduğumuz hengâmda Eyüp’de Sultan Selîm Han-ı Sâlis merhûmun vâlidesi Mihrişâh Vâlide Sultan’ın türbesinde gördüğümüz o hilye-i bî-nâziri derhâl müzeye nakletdirmişdik. Orada bıraksa idik, türbenin kurşunlarını çalan mel’unların, bunu da çalacakları emsâli ile sâbitdi. Bu hilye-i mübâreke sebebile üstâdın, sahib-i hilye efendimiz hazretlerinin şefâ’at-i seniyyelerine mazhâr olacağı memûldur.